Piramowicz Grzegorz Wincenty (1735–1801), jezuita, działacz Komisji Edukacji Narodowej, pisarz pedagogiczny, poeta, tłumacz. Ur. 25 XI we Lwowie, w ormiańskiej rodzinie kupieckiej, był najstarszym z jedenaściorga dzieci patrycjusza lwowskiego Jakuba, tytularnego sekretarza Augusta III, i Anny z Nikorowiczów. Od 9. roku życia uczył się w lwowskim kolegium jezuickim (kolegując z Ignacym Krasickim). Już w infimie otrzymał notę podkreślającą jego «skromność, dojrzałość, takie zdolności, złączone z bystrością największą, że trudno znaleźć podobnego mu chłopca». Po ukończeniu kolegium (z trzyletnim studium filozoficznym łącznie) wstąpił (10 VIII 1754) do jezuitów. Dwuletni nowicjat odbył w domu Św. Szczepana w Krakowie, po czym pracował w Żytomierzu jako nauczyciel gramatyki i infimy (1756–7), uczył w szkole (niższej) w Jurewiczach nad Prypecią (1757–9) i w kolegium (poetyki) w Łucku (1759–60). Od r. 1760/1 studiował przez lat cztery w Akademii Lwowskiej teologię i przyjął święcenia kapłańskie (23 VII 1763). Podczas studiów debiutował w okolicznościowym druczku (Lw. 1763) jako tłumacz drukowanego obocznie wiersza łacińskiego Franciszka Leśniewskiego „Ad… Venceslaum Rzewuski Palatinum Cracoviensem”. W analogicznej roli wystąpił w druczku podhoreckim z r. 1766 przynoszącym „Carmen nuptiale… Joanni Chodkiewicz… et Ludovicae Rzewuska” tegoż autora. Po ukończeniu teologii podjął w jesieni 1764 obowiązki kaznodziei i profesora teologii moralnej w kolegium krzemienieckim. Wygłoszone tam przez P-a Dwa kazania domowe do zakonników wyszły na początku 1767 r. spod prasy jezuickiej drukarni przemyskiej, poprzedzone przekładem kazania A. F. Bellato i dedykacją do ówczesnego prowincjała małopolskiego Łukasza Lasockiego. W r. 1766/7 przebywał w domu zakonnym w Jarosławiu na tzw. trzeciej probacji, po czym wrócił do Lwowa, by niebawem udać się do Włoch i Francji, jako opiekun wysyłanych w podróż edukacyjną synów Józefa Potockiego, kaszt. lwowskiego (Pawła, Kajetana i Jana), którym guwernerował już w r. 1764, kiedy po śmierci ojca umieszczeni zostali w kolegium lwowskim. Na ich użytek podjął przekład „Fedra Augustowego Wyzwoleńca bajek wybranych”, wydany w r. 1767 we Lwowie pod nazwiskiem jednego z uczniów – Jana Potockiego, z dedykacją tegoż adresowaną do kuzyna – Ignacego Potockiego. Był to wzorcowy przekład «pedagogiczny», przeznaczony «dla poczynających się uczyć łaciny i francuskiego», przynoszący obok tekstu oryginału, wierszowanego przekładu polskiego i francuskiego (J. de La Fontaine’a), dosłowny przekład prozą, objaśnienia i krótki teoretyczny wstęp «o apologu czyli bajce».

W podróż wyjechali jeszcze w r. 1767, jej przebieg pozwalają z grubsza odtworzyć listy P-a pisane do matki podopiecznych – Pelagii Potockiej. Do jesieni 1770 przebywali w Rzymie, kasztelanice uczęszczali do jezuickiego Collegium Romanum, a P. prowadził w tymże kolegium wykłady z teologii moralnej; okresami chorował. Nie wiadomo nic bliższego o intelektualnych zainteresowaniach i kontaktach podróżników, jak też – poza obecnością na uroczystości koronacyjnej Klemensa XIV (4 VI 1769) – o ich uczestnictwie w ówczesnym życiu rzymskim. Wiadomo tylko, że tam właśnie zawarł P. – znaczącą dla późniejszych jego losów – znajomość z kształcącym się w pijarskim Collegium Nasarenum Ignacym Potockim. Lato 1769 spędzali w letniskowej miejscowości Frascati, w październiku t. r. zwiedzali Tibur (Tivoli). Od września 1770 przebywał P. ze starszymi, kształcącymi się na księży, Pawłem i Kajetanem Potockimi w Pont-à-Mousson w Lotaryngii (w przejeździe zwiedzali Marsylię). Na początku 1771 r. nalegał P. na powrót do kraju, radząc kształcić starszych kasztelaniców w seminariach warszawskich lub krakowskich. «Trzeba – pisał 14 I – żeby się w polskim seminarium na polskich prałatów formowali. Trzeba im emulacji, która w osobnej edukacji nie ma miejsca». Jakoż w lecie t. r. wrócili do Lwowa, gdzie P. podjął obowiązki profesora filozofii, a niebawem także kaznodziei katedralnego. Porwanie Stanisława Augusta przez konfederatów z 3/4 listopada t. r. dało asumpt do odprawienia 10 XI w katedrze sumy wotywnej, która wszakże z powodu niespodziewanego antykrólewskiego wystąpienia kaznodziei ks. jezuity Antoniego Janiszewskiego wywołała zgorszenie. Dla zatarcia go 13 XI sumę powtórzono, a kazanie na niej – tym razem antykonfederackie i prokrólewskie – wygłosił P. i przesłał następnie tekst swego wystąpienia do Warszawy, gdzie na początku 1772 r. zostało wydrukowane na koszt «dworu królewskiego». Nieco wcześniej, jeszcze w grudniu 1771, ukazały się w prokrólewskich „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych” (t. 4 cz. 2) i osobnym druczku ulotnym dwie ody P-a «w tejże materii» (Oda I pt. Ojczyzna do obywatelów i Oda II, incipit «Noc była, jakiej tam nie znajdzie snadnie…»). Do zamachu na króla nawiązał P. również w Wierszu z okoliczności imienin JKMci. Ojczyzna do króla („Zabawy…” ,1772 t. 5 cz. 2).

Tymczasem w lecie 1772 towarzyszył P. w podróży kuracyjnej do Spa kanclerzowi kapituły lwowskiej Adamowi Rzewuskiemu i sam również korzystał z wód spaskich. Do «ojczyzny» wracali w końcu września przez Aix á Chapelle (Akwizgran), «niewiadomi – jak pisał P. – w czyj kraj się ona zamieni». W 1. pol. 1773 r. (maj–czerwiec?) P. leczył się ponownie u wód spaskich. Po powrocie przeniósł się na własną prośbę ze Lwowa do Warszawy, zapewne za namową I. Potockiego, z którym od podróży rzymskiej utrzymywał kontakty (w czerwcu 1772 bawił u niego w Kurowie, ze Spa przysłał mu w r. 1773 wiersz przyjacielski, drukowany w „Zabawach…”, t. 8 cz. 1 i w przekładzie francuskim w druku ulotnym), i zamieszkał w domu zakonnym prowincji małopolskiej. Do Warszawy przybył na przełomie lipca/sierpnia (14 VII bawił w przejeździe w Stulnie Rzewuskich), w trakcie toczącego się na forum sejmowym sądu nad «królobójcami». Z tej okazji napisał kilka okolicznościowych wierszyków, które «nie bardzo» mu «się zdały», ale namówiony przez Potockiego pozwolił, by ten przedstawił je na królewskim «obiedzie uczonym», gdzie zostały dobrze przyjęte. Wkrótce potem, ok. 20 VIII, przedstawiony został królowi na czwartkowym «obiedzie uczonym». Odtąd (nie dopiero od r. 1778) był częstym gościem czwartków literackich i stałym autorem nieoficjalnego ich organu „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”, należał też do osób, których portrety wykonane na zamówienie Stanisława Augusta przez Louis Marteau, przyozdabiały salę zebrań literackich w Zamku.

Utwory pomieszczane w „Zabawach…” sygnował P. kryptonimem, do kasaty zakonu: G. P. J. (lub G. P. I.), po kasacie: G. P. Kryptonim G. P. S. J. położony pod wierszem P-a Do JWJMci Pana Wacława Rzewuskiego, ogłoszony w warszawskiej edycji „Wiersza za siedm psalmów pokutnych” Rzewuskiego, świadczy, że pisał go jeszcze przed kasatą, choć niewątpliwie już w czasie swego pobytu w stolicy, bądź w poprzedzającej go gościnie w Stulnie. Jest to utwór należący do niezbyt licznej grupy wierszy wywołanych wstrząsem pierwszego rozbioru i brzmią w nim nuty smutku patriotycznego, oddanego za pomocą podobnych figur retorycznych jak te, które wystąpią w późniejszym o parę miesięcy wierszu (z 5 XI) poświęconym boleśnie przeżytej kasacie jezuitów, ogłoszonym w „Zabawach…” (t. 8 cz. 2, pt. Przy rozstaniu się z społecznością zakonną) i osobnym druczku ulotnym. Liczne wyrazy żalu za utraconym zakonem, w którym spędził ponad dwadzieścia lat, zawarł też w aktualnej korespondencji. «Jesteśmy przymuszeni – pisał do P. Potockiej 16 IX – porzucić stan dobrowolnie obrany i ukochany. Udać się do innego sposobu życia, być pozbawionym miłego społeczeństwa, tułać się po świecie i myśleć o sobie». Toteż, mimo zapewnienia mu przez I. Potockiego «schronienia» w domu swoim, a przez państwo – «jako księdzu i profesorowi» – «opatrzonych dożywotnich funkcji» (nie wiadomo wszakże – jak pisał do brata 13 IX – «czy do wygodnego życia wystarczających»), podjął wielostronne starania o stanowisko lub beneficjum blisko Warszawy. Obok Rzewuskich i Potockich protektorów upatrywał w królu i kanclerzu Andrzeju Młodziejowskim, w Izabeli Branickiej i Andrzeju Mokronowskim, zaszczycających swymi łaskami jego brata Piotra. Jednocześnie, ciesząc się opinią doskonałego profesora, otrzymywał liczne propozycje objęcia obowiązków prywatnego nauczyciela w zaprzyjaźnionych z Potockimi rodzinach; odrzucał je jednak zadowalając się na razie prywatnym sekretarzowaniem I. Potockiemu, powołanemu tymczasem na stanowisko komisarza i sekretarza świeżo utworzonej Komisji Edukacji Narodowej (KEN). W ten sposób, acz nieoficjalnie, uczestniczył w jej pracach od samego początku. Sugerował Potockiemu niektóre poglądy i opinie, wyszukiwał książki i pisma, a nadto wspomagał go swoim piórem przy opracowywaniu «najpierwszych» uniwersałów i przepisów KEN. Najprawdopodobniej brał udział w ostatecznej redakcji obwieszczenia o powstaniu i celach Komisji (z 24 X 1773) oraz współpracował przy pisaniu „Przepisu na szkoły wojewódzkie” (1775), stanowiącego podstawę programów szkolnych do końca działalności KEN. W pisanym «z Warszawy dnia 6 XI 1773 r.», a wydanym anonimowo (dwukrotnie) na pocz. 1774 r. Liście do przyjaciela o Komisji Rzeczypospolitej nad Edukacją Narodową (wyd. fototypiczne Wr. 1973), podjął się też prywatnej propagandy nowej instytucji. Druczek wzbudził zainteresowanie i ułatwił P-owi drogę do oficjalnego stanowiska.

Dn. 6 V 1774 został powołany «na akademika w Warszawie z pensją wyznaczyć się mającą». Projektowana «Academia Varsaviensis» nie uzyskała jednak realizacji i 8 II 1775 P. zmienił status akademika na członka i sekretarza w «ustanowić się mającym» pod prezydencją I. Potockiego Towarzystwie do Ksiąg Elementarnych, z pensją roczną 200 dukatów. Pierwsza sesja Towarzystwa odbyła się 7 III t. r. w Bibliotece Załuskich, o jej przebiegu poinformował P. w piśmie pt. Ustanowienie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych (Addytament do „Gaz. Warsz.” 1775 nr 19). Odtąd obowiązki w Towarzystwie pochłonęły go bez reszty. Uczestniczył w cotygodniowych posiedzeniach Towarzystwa i w sesjach KEN. Prowadził krajową i zagraniczną korespondencję związaną z opracowywaniem podręczników i organizacją szkół, jak też z propagandą działalności KEN. Zapraszał znanych uczonych do udziału w ogłaszanych przez Komisję konkursach na podręczniki i prospekty, prosił o opinię o wydawanych programach (dla korespondentów zagranicznych specjalnie tłumaczonych na język francuski i łaciński), rozsyłał też propagandowe listy do zagranicznych periodyków (np. „Journal Encyclopédique de Bouillon”). Jako sekretarz czuwał również nad całokształtem prac Towarzystwa. Przeglądał prospekty podręczników, rozdzielał je do oceny członków, nie uchylając się również od osobistej oceny (wspólnie z Janem Albertrandim recenzował prospekt podręcznika historii naturalnej Jana Chrzcieciela Dubois, Jana Filipa Carosiego i Jerzego Buffona, z Chrystianem Pfleidererem i Kazimierzem Narbuttem prospekt arytmetyki S. L’Hulliera, z Józefem Koblańskim i Antonim Popławskim „Gramatykę” Onufrego Kopczyńskiego, z Pfleidererem „Logikę” E. B. de Condillaca, z Janem Łoyką, Narbuttem i Popławskim pierwszy rozdział „Fizyki” Michała Hubego). Protokołował zebrania, sporządzał dla KEN bieżące sprawozdania z działalności Towarzystwa, które raz do roku w rocznicę powołania Towarzystwa, w postaci uogólnionych i sproblematyzowanych mów przedstawiał na publicznych posiedzeniach, odbywanych w obecności króla i dygnitarzy. Mowy te, począwszy od r. 1776, wychodziły w osobnych drukach (w l. 1776 i 1777 również na łamach „Zabaw…”), a od r. 1778 także w przekładach francuskich J. Ch. Dubois w „Journal Encyclopédique de Bouillon”. Pisał też prace propagandowe (Uwagi o nowym instrukcji układzie przez Komisję Edukacji Narodowej uczynionym, W. 1776) i podręczniki. Był współautorem pierwszego, zleconego już 7 IX 1775, a wydanego w połowie października 1777, «dziełka elementarnego» Komisji – „Wypisów z autorów klasycznych do nauki w szkołach narodowych” (Wyd. 9. Wil. 1798 I–II). Od r. 1776 pracował nad przystosowaniem dla potrzeb szkolnych, powiększeniem i przekładem „Dykcjonarza starożytności” N. Furgaulta (Paris 1768), wydanego «z wielką aprobatą» Komisji (z 2 III 1778) w kwietniu 1779 i w t. r. przedrukowanego powtórnie. Tytułem gratyfikacji za to dzieło otrzymał P. 1800 złp i 70 wydrukowanych egzemplarzy. Brał też udział w wizytacjach generalnych szkół, początkowo w departamencie I. Potockiego (woj. lubelskie i podlaskie) jako jego pomocnik (1774) lub zastępca (1777, nominowany przez KEN na tę funkcję 27 V t. r.).

W r. 1774 uzyskał P. również trwalsze zabezpieczenie egzystencji: probostwo w Kurowie, rezydencjalnym miasteczku I. Potockiego, a w końcu 1776 r. drugie probostwo w leżącej nieopodal Kurowa i Puław Końskowoli Czartoryskich. Składał za nie podziękowanie w poetyckim Liście do JO. Xiążęcia Adama Czartoryskiego generała ziem podolskich („Zabawy…” t. 14 cz. 2). Probostwo w Kurowie stało się dla P-a jego właściwym domem, sprowadził tu matkę i «niezaopatrzone» jeszcze rodzeństwo, w chwilach wolnych zajmował się przyozdabianiem swego «domku» i ogrodu, a od r. 1778 budową nowej plebanii – klasycystycznego dworku, zaprojektowanego i zrealizowanego pod nadzorem architekta KEN Stanisława Zawadzkiego. Mniej dbał o stan kościoła parafialnego. «Kościół tu jest murowany – pisał w r. 1781 wizytator diecezjalny – sklepiony, czarny i wewnątrz nieochędożony. Probostwo nowo murowane pałacem nazwać należy. Ogród włoski wielki, inne budynki nowe, wszystko po pańsku». Z powodu absorbujących funkcji w Komisji nie mógł też P. poświęcić więcej czasu pracy duszpasterskiej, toteż dzielił ją z braćmi, również eks-jezuitami, Stanisławem i Andrzejem, z których pierwszy od połowy 1777 r. przejął oficjalnie obowiązki wikarego. Zawsze natomiast zajmował się gorliwie oświatą swoich parafian.

Do r. 1778 dodatkowo wiązały P-a z Warszawą podjęte wcześniej prace i zainteresowania literackie. Do końca 1776 r. pisał i ogłaszał w „Zabawach…” okolicznościowe utwory poetyckie, adresowane do I. Potockiego i jego żony, do Seweryna Rzewuskiego («z okoliczności oddanej Buławy Polnej Koronnej», t. 9 cz. 1 i wyd. osobne), do Stanisława Szczęsnego Potockiego (t. 10 cz. 1) i in., oraz liryki i sielanki, niekiedy tłumaczone („Wolność przywrócona” z P. Metastasia, t. 14 cz. 1), listy poetyckie traktujące o poezji (Na ogród JW. Potockiego pisarza litewskiego, t. 8 cz. 1) lub też o potrzebie szczepienia ospy (Do JMJMci Pana Mikołaja Piaskowskiego… po szczęśliwym z ospy ozdrowieniu… małżonki jego, t. 10 cz. 2 – parafraza epître Voltaire’a „Sur la insertion de la petite vérole”). Problemem szczepienia ospy zajął się również w prozaicznym liście «do tłumaczów księgi doktorskiej p. Tissot» pt. Rada dla pospólstwa względem zdrowia jego („Zabawy…”, t. 10 cz. 2 i osobno). Należał też P. do zbierającego się w l. 1777–8 w pałacu I. Potockiego Tow. Nauk Fizycznych, którego członkowie zamierzali rozszerzyć jego zakres o działalność literacko-krytyczną, publikowaną na łamach projektowanego, a nie zrealizowanego pisma. Redakcję pisma prowadzić miał P., późniejszy edytor remanentów przedsięwzięcia – „Listów krytycznych” autorstwa członków Towarzystwa (Adama Kazimierza Czartoryskiego, Michała Mniszcha i Józefa Szymanowskiego), dołączonych ostatecznie do wydania komedii Czartoryskiego „Kawa” (W. 1779).

Natężoną działalność P-a przerwała trwająca ponad rok (od lipca 1779 do września 1780) podróż do Włoch, Szwajcarii i Francji. Podjął ją na prośbę I. Potockiego jako przewodnik i towarzysz jego żony – Elżbiety z Lubomirskich, do której dołączyli w drodze brat Ignacego Stanisław Kostka z żoną Aleksandrą, siostrą Ignacowej. Na podróż tę uzyskał P. już 17 IV 1779 zgodę KEN, zlecenie «zwiedzenia akademii sławniejszych z dokładnym opisaniem ich stanu i zaciągnienia innych wiadomości w zamiarze edukacji służyć mogących». Itinerarium wiodło przez Kraków, gdzie «z dyspensą od formalności» został P. promowany na doktora «juris utriusque» (7 VIII). Następnie udali się w dalszą podróż przez Cieszyn, Opawę, Ołomuniec, Brno, Pragę (23 VIII), Monachium (2–7 IX), Trydent, Mediolan, Wenecję (8–26 X) i Florencję (21 XI–2 XII). Do Rzymu przybyli 10 XII i zabawili do czerwca r. n. W czasie wojażu starał się P. propagować działalność KEN w uczonych środowiskach włoskich, spotkał się jednak z małym zainteresowaniem, co ostudziło jego zapał. Uczestniczyli w życiu towarzyskim – byli na audiencji «u grzecznego papieża» (Piusa VI), oglądali przedstawienia teatralne i operowe, zwiedzali galerie i zabytki. P. realizował książkowe i artystyczne zamówienia I. Potockiego, nie pomijając również «potrzebek» właśnie rozbudowywanej plebanii w Kurowie. Dn. 7 IV 1780 wraz z całą kompanią uczestniczył w sesji Akademii Arkadyjskiej, na której obie panie Potockie, Tomasz Kajetan Węgierski, Józef de Maisonneuve i P. zostali ogłoszeni «pasterzami Arkadii». Jako pseud. arkadyjski P. otrzymał wówczas imię Pyram (w «patencie» Pisander). Wydarzenie to, spowodowane przez Stanisława Kostkę Potockiego, «dawnego pasterza», było – zdaniem P-a, który w swym wierszowanym traktacie o poezji krytykował właśnie twórczość współczesnych arkadów, «nadęte brednie, próżne rzeczy wiersze» – skierowanym przeciwko niemu żartem, za który trzeba było jeszcze zapłacić «czerwony złoty za patent», a fundusze pisarza były już bardzo nadwątlone wydatkami wojażu, zmniejszonymi poborami, jak też długami zaciągniętymi w podróży i wcześniej na rozbudowę Kurowa.

Prócz braku funduszów dokuczał P-owi «wzrok coraz bardziej słabiejący». W początku czerwca opuścili z żalem Rzym i wyruszyli w dalszą podróż do Genewy przez Loreto, Parmę, Genuę, Turyn (22 VI), gdzie zastali «nauki w dobrym stanie», a instytucje edukacyjne podobne do polskich. W Genewie, dzięki rekomendacjom L’Huilliera, został P. życzliwie przyjęty przez najwybitniejszych tamtejszych uczonych (G. L. Le Sage, J. Senebier, J. A. Deluc i A. Trembley). Po miesięcznym pobycie w Genewie, rozstając się na parę dni z S. K. Potockim i jego żoną, udali się przez Frankfurt nad Menem na «wycieczkę krótką do wielkiego i hałaśliwego miasta Paryża», dokąd przybyli 5 VIII, tuż po śmierci E. B. Condillaca (3 VIII), z którym P. zamierzał się spotkać. Odwiedzali teatry paryskie, «w rodzaju tak sztuk, które grają, jak i sposobu i umiejętności grania jedyne» (list z 11 VIII), uczęszczali na sesje Akademii Francuskiej, P. nawiązał kontakty z A. C. Condorcetem, J. D’Alembertem, J. Delille’m i in. Do Warszawy wrócili w 2. połowie września przez Niemcy Północne. Oprócz licznych wrażeń P. przywiózł z podróży rękopis pracy Krótka wiadomość o bagnach pontyjskich i osuszeniu onychże przez dzisiejszego papieża przedsięwziętym.

W czasie nieobecności w kraju, otrzymał P. godność kanonika katedry kamienieckiej. Po powrocie zajął się pracą nad przygotowaniem «z przepisów pierwiastkowych, z uniwersałów i listów okólnych Komisji» zbioru ustaw «o powinnościach osób wchodzących do usług w instrukcji publicznej». Wzięli w niej udział wszyscy członkowie Tow. do Ksiąg Elementarnych, następnie po przedyskutowaniu poszczególnych projektów na posiedzeniach (5 I–28 IV 1781), P. jako «kompilator», poprawiając tu i ówdzie opracowane przez innych partie (np. ustawę o szkołach parafialnych Narbutta), zredagował całość i przedstawił Towarzystwu, po czym przeczytany i rozważony projekt został uchwałą Komisji z 11 V t. r. wydrukowany (pt. „Projekt Ustawy Komisji Edukacji Narodowej dla stanu akademickiego”), rozesłany po szkołach i od 3 do 5 IX t. r. dyskutowany na zjazdach rektorów i prefektów szkół w Warszawie i Wilnie. «Po gwałtownym wytężeniu umysłowym» P. w końcu t. r. ciężko chorował, a kapituła krakowska, do której należało wówczas probostwo kurowskie, wydała na podstawie nie sprawdzonych pogłosek obwieszczenie o jego śmierci. Tymczasem w r. 1782 podjął on swe zwyczajne obowiązki, pomnożone o wizytację generalną części szkół podlaskich, litewskich i żmudzkich, rozpoczętą 3 V, a zakończoną 16 VII (na koszty podróży otrzymał 3000 złp). Obok szkół wydziałowych i podwydziałowych odwiedzał szkoły parafialne. W raporcie powizytacyjnym zawarł zarówno wiele uwag ogólnych dotyczących pracy nauczycieli i metod nauczania, jak też spostrzeżeń szczegółowych, wykorzystanych w dalszej pracy, m. in. nad nową obowiązującą redakcją wydania „Ustaw KEN”, zrealizowanego na wiosnę 1783, którą poprzedziły pracowite zebrania komitetu powołanego do rozpatrywania uwag, które napłynęły do KEN po publikacji „Projektu”. W tym czasie otrzymał z rąk Potockiego nowe «dobrodziejstwo» (dziękował za nie w liście z 7 IV 1782) – oblatowany zapis w dożywocie sześciu poddanych ze wsi Szumów, wraz z ich powinnościami. W r. 1784 (styczeń–luty) znowu poważnie chorował i leczył się (czerwiec–lipiec) «u wód» krzeszowickich w licznym towarzystwie puławskim. W t. r. nie odbyło się rocznicowe posiedzenie Tow. do Ksiąg Elementarnych z mową sekretarza; wpłynęły na to niewątpliwie rozdźwięki zaistniałe wówczas między królem i Potockim (sprawa Marii Teresy Dogrumowej). Mimo zaostrzających się kłopotów ze zdrowiem P. nadal aktywnie pracował w KEN, przedłużając jednak pobyty w Kurowie, gdzie dodatkowo pochłaniała go działająca od r. 1783 szkoła parafialna. W r. 1784 pracował głównie nad Nauką obyczajową dla ludu, stanowiącą jedną z trzech części Elementarza dla szkół parafialnych narodowych, wydanego na początku 1786 r. w drukarni akademickiej w Krakowie (z błędną datą 1785, Wyd. 2. w r. 1792), a od r. 1800 wydawaną również oddzielnie (aż do r. 1938). Za pracę nad Elementarzem trzej jego autorzy (P., O. Kopczyński, A. Gawroński) otrzymali w nagrodę 1200 złp.

Od lata 1785 pracował P. intensywnie nad dziełem Powinności nauczyciela mianowicie zaś w szkołach parafialnych i sposoby ich dopełnienia. Dziełko czytane było na posiedzeniach Towarzystwa w marcu i kwietniu 1786, wyszło zaś z druku, z aprobatą i zaleceniem KEN, w Drukarni Nadwornej, dopiero w 2. połowie 1787 r. P. tytułem gratyfikacji otrzymał 1200 złp i 50 egzemplarzy. Powinności zarysowały szeroko rolę nauczyciela, jego zadania społeczno-wychowawcze w szkole i środowisku, w którym pracuje, stając się próbą swoistej nobilitacji zawodu nauczycielskiego, a zwłaszcza jego najniższego szczebla – nauczyciela szkoły parafialnej. Zdaniem historyków oświaty dzieło to, acz nie w pełni oryginalne, bo obficie czerpiące z dorobku Komisji i zachodniej myśli naukowej (od J. A. Komeńskiego do J. Felbigera), było «szczytowym osiągnięciem polskiej myśli pedagogicznej XVIII w.», wyprzedzającym «znacznie praktykę szkolną» i możliwość realizowania go w pełni «w ówczesnych warunkach ekonomiczno-społecznych» (Kamila Mrozowska). Toteż właściwą recepcję, liczne wydania i przeróbki (m. in. Józefa Lipińskiego pt. „Instrukcja dla nauczycieli szkół początkowych”, W. 1817 i n.) uzyskało dopiero w czasach porozbiorowych. Służyło praktyce nauczycielskiej na Litwie w okresie Kuratorii Wileńskiej, w Rzeczypospolitej Krakowskiej, do jego sformułowań odwoływała się też wielokrotnie Izba Edukacyjna Król. Pol. Do dnia dzisiejszego, nie licząc obszernych przedruków fragmentów, ukazało się 17 wydań Powinności (wydania lwowskie z r. 1872 i 1894 wiązały się z dyskusją nad szkolnictwem ludowym, prowadzoną na Sejmie Galicyjskim). W r. 1787 ogłosił P. ponadto (anonimowo) polemikę z krytycznym artykułem o Włoszech, zamieszczonym w styczniowym zeszycie „Pamiętnika Historyczno-Politycznego” Piotra Świtkowskiego. Nie wyszła natomiast mowa «doroczna» sekretarza Tow. do Ksiąg Elementarnych, gdyż posiedzenie rocznicowe z powodu wyjazdu króla i Potockiego do Kaniowa nie odbyło się. Zaś mowa P-a z r. 1788 była ostatnią jego mową «doroczną». Dn. 3 III t. r., w odpowiedzi na prośbę P-a «żądającego uwolnienia siebie od dalszych usług» z powodu złego stanu zdrowia, zwłaszcza oczu (od kwietnia 1787 pracować mógł już tylko przy pomocy utrzymywanego przez Komisję «manualisty»), Komisja oświadczyła, że «żądanej dymisji przyjąć dla dobra edukacji nie może», zatrzymała go «przy miejscu sekretarza swego w Towarzystwie Elementarnym i przy całkowitej 4000 złp. ad vitae tempora, jaką dotąd bierze… płacy», uwalniając go jednak równocześnie «od rygoru przytomności w Towarzystwie…» i powierzając wykonywane dotąd przez niego obowiązki, zastępczo, Franciszkowi Zabłockiemu.

Odtąd P. przebywał głównie wśród swych parafian w Kurowie i Końskowoli. Pisał dzieło Wymowa i poezja dla szkół narodowych, którego tylko część pierwsza omawiana była na posiedzeniach Tow. do Ksiąg Elementarnych, zyskała aprobatę KEN (12 VII 1792) i ukazała się w druku za życia autora (Kr. 1792, Wil. t. r.). Dwie dalsze wydane zostały pośmiertnie z pozostawionych rękopisów P-a przez aktualnego proboszcza kurowskiego ks. Pieńkowskiego (Kr. 1815–19 cz. 2–3), choć wydanie części drugiej podjął autor jeszcze za życia, lecz przerwała je na 10. arkuszu jego śmierć. Pracę nad dziełem, planowanym na 5 części, rozpocząć miał P. – wg „Pamiętników” Franciszka Karpińskiego – jeszcze w latach siedemdziesiątych i na prośbę P-a, który «już od kilku lat zbierał przydatne rzeczy do dzieła o wymowie», odstąpić miał Karpiński w r. 1782 od wydania swego dziełka „O wymowie w prozie albo wierszu” jako podręcznika dla szkół narodowych. Mimo zwolnienia brał też P. udział w niektórych bieżących przedsięwzięciach i działaniach KEN. Należał do delegacji (wyznaczonej 10 XI 1789) przygotowującej nowe (zatwierdzone przez KEN 2 II 1790) wydanie „Ustaw”, nie zrealizowane ówcześnie (wydał je w r. 1925 J. Lewicki). Wchodził, obok Potockiego i K. Narbutta, do delegacji KEN nadzorującej wyodrębniony z innych Departament Szkół Pijarskich (7 III 1790).

W okresie Sejmu Czteroletniego P., związany blisko z przywódcami stronnictwa patriotycznego, śledził bacznie działania sejmowe, zwłaszcza dotyczące edukacji, propagował ideologię patriotów (listy do Michała Zaleskiego, 1789–90), «uwielbiał» publicystykę «autora „Listów anonima”» (listy do Hugona Kołłątaja, 1789–92), na zlecenie Potockiego tłumaczył na łacinę posyłane do Rzymu od sejmu i deputacji spraw zagranicznych odezwy (nie znane), udzielał «mysli» do opracowywanego przez deputację sejmową projektu kodeksu cywilnego, a po uchwaleniu Konstytucji 3 maja wpisał się na listę członków Tow. Przyjaciół Ustawy Rządowej. Ciesząc się dużym autorytetem, w momentach szczególnie doniosłych występował również publicznie. Dn. 15 IX 1791, podczas uroczystego poświęcenia sztandarów w obozie pod Gołębiem, wygłosił kazanie o miłości ojczyzny i obowiązkach żołnierza, wydane pt. Przemowa do wojska w obozie pod Gołębiem przy poświęceniu sztandarów (W. 1791, L. t. r.). W obliczu wojny z Rosją zainicjował i napisał antytargowicki Uniwersał zachęcający młódź edukującą się w szkołach do błagania Boga o odwrócenie nieszczęść i klęsk od ojczyzny naszej (wydany przez KEN, datowany 31 V 1792), czym wzbudził gniew targowiczan. Przed ich zemstą chronił się u Czartoryskich w Puławach i w galicyjskiej Sieniawie, gdzie już wcześniej bywał częstym i mile widzianym gościem, zaprzyjaźnionym z gospodarzami i «domownikami» – Franciszkiem Dionizym Kniaźninem (adresującym doń wiersze), Józefem Koblańskim, Julianem Ursynem Niemcewiczem. W jesieni 1792 ciężko zachorował na reumatyzm. W lecie 1793 wyjeżdżał w towarzystwie A. K. Czartoryskiego na kurację do Baden (via Wiedeń, 21–22 V), nie uzyskał jednak znaczniejszej poprawy. Do kraju wracał przez Drezno (3 VIII) i Lipsk, by «uściskać przyjaciela i dobroczyńcę» – przebywającego na emigracji Potockiego. Na początku 1794 r. znów obłożnie chorował (w Sieniawie). W czasie insurekcji wrócił do Kurowa. W r. 1797 został z I. Potockim internowany w Krakowie przez Austriaków. Po powrocie do Kurowa, choć schorowany i prawie ociemniały, zajmował się pracą duszpasterską i oświatową. Wg świadectwa Jana Pawła Woronicza zbierał pieśni ludowe i «z pierwszych przynajmniej wiórów okrzesane […] dla pociechy ludu przedrukował i rozszerzył». Wg innych (ks. Romana Wilczyńskiego) tłumaczył na użytek parafian łacińskie pieśni kościelne. Nadto ułożył Książkę pożyteczną dla ludu, rodzaj podręcznej encyklopedii, i rękopis jej ofiarował Tow. Przyjaciół Nauk, którego członkiem został w r. 1800; było to jedyne uzyskane przez P-a wyróżnienie publiczne; król nie zaszczycił go medalem «Merentibus», a podejmowane «przez przyjaciół» (1786) i KEN (pod koniec listopada 1790 znalazł się na pierwszym miejscu wśród rekomendowanych «zasłużonych ojczyźnie przez edukację publiczną osób» starania o uzyskanie dlań szlachectwa skończyły się niepowodzeniem.

Wiosną 1800, ulegając naciskom władz austriackich niechętnych pobytowi w jednej miejscowości P-a i Potockiego, ustąpił probostwo w Kurowie bratu Stanisławowi, a w Końskowoli Franciszkowi Zabłockiemu, sam zaś przeniósł się na ofiarowane mu przez Czartoryskich bogate probostwo w Międzyrzeczu Podlaskim, gdzie niebawem, 14 XI 1801, zmarł. Pochowany został, obok zmarłej w lipcu 1789 matki, w kościele kurowskim, co upamiętniają wmurowane na zewnątrz kościoła i w prezbiterium tablice.

Po śmierci następcy P-a w Końskowoli – F. Zabłockiego (1821), położyli Czartoryscy przy kościele w Końskowoli kamień pamiątkowy z napisem: «Uczonym Grzegorzowi Piramowiczowi i Franciszkowi Zabłockiemu, tutejszym proboszczom». Izabela Czartoryska uczciła nadto pamięć P-a pamiątkowym kamieniem w parku puławskim, na którym wyryto dwuwiersz z O. Goldsmitha: «Nie straszył gniewnym Panem, mówił o łaskawym, Kreślił Boga, jakiego nosił w sercu prawém». Dwuwiersz ten znajdował się także na rysunku pomnika P-a zawieszonym w klasztorze lwowskim Panien Ormianek.

Portret pędzla L. Marteau (pastel) znajdował się w Galerii Stanisława Augusta (zniszczony w r. 1834); Portret z podpisem T.K. i I.D. (olej.), wykonany dla kościoła w Kurowie, obecnie w Muz. Narod. w W. (reprod. w Zbiorach Grafiki B. Jag. oraz w dziele G. P-a Powinności nauczyciela, Wyd. K. Mrozowska); Portret, miniatura (wg portretu Marteau?) w zbiorach Grafiki Muz. Narod. w Kr. Zbiory Czartoryskich (reprod. w: Majorek Cz., Książki szkolne KEN); – Estreicher; Nowy Korbut (Oświecenie), VI cz. 1–2 (bibliogr.); Aleksandrowska E., „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1770–7. Monografia bibliograficzna, Wr. 1959; KEN. Bibliografia przedmiotowa, Oprac. K. Podlaszewska, Wr. 1979; Enc. Org.; Enc. Wych.; Podr. Enc. Kośc.; W. Enc. Ilustr.; Barącz S., Żywoty sławnych Ormian w Polsce, Lw. 1856; Brown, Bibl. pisarzów; Filoz. w Pol. Słown.; [Piotrowski L.] Korwin L., Ormiańskie rody szlacheckie, Kr. 1934; Słownik literatury polskiego Oświecenia, Wr. 1977; – Bartnicka K., Działalność propagandowa KEN, „Przegl. Hist.” 1973 z. 3; Barycz H., Doktorat G. P-a, Alma Mater Jagellonica, Kr. 1958; Dutkowa R., Szkolnictwo średnie Krakowa w pierwszej połowie XIX w., Wr. 1976; Jaroszewicz T. S., Dom własny uczonego polskiego doby Oświecenia, „Kwart. Archit. i Urban.” T. 6: 1961; Jobert A., La Commission d’Éducation Nationale en Pologne (1773–94), Paris 1941 (przekład polski Wr. 1979); Kaleta R., Obiady czwartkowe na dworze Stanisława Augusta, Warszawa XVIII w. Z. 2, W. 1973; Knot A., Nowe przyczynki do biografii G. P-a, „Przegl. Powsz.” T. 210: 1936, i odb.; Kurdybacha Ł., Mitera-Dobrowolska M., KEN, W. 1973; Lubieniecka J., Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, W. 1960; Majorek Cz., Książki szkolne KEN, W. 1975; Michalik B., Działalność oświatowa I. Potockiego, Wr. 1979; Mizia T., Ideologia oświatowa G. P-a, Rozpr. z Dziej. Oświaty, Wr. 1958 I; tenże, O KEN, W. 1972; tenże, Szkolnictwo parafialne w czasach KEN, Wr. 1964; Mrozowska K., G. P. jako sekretarz Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol. S.A., W. 1958 VI z. 2; taż, Wstęp do: P. G., Powinności nauczyciela oraz Wybór mów i listów, Wr. 1958, Bibl. Narod. S. I nr 171 i wyd. następne; Pohoska H., Wizytatorowie generalni KEN, L. 1957; taż, Sprawy oświaty ludu w dobie KEN, Kr. 1925; Poplatek J., KEN. Udział b. jezuitów w pracach KEN, Kr. 1973; Potocki S. K., Pochwała G. P-a, W. 1802; Rostworowski E., La Suisse et la Pologne au XVIIIe siècle w: Échange entre la Pologne et la Suisse, Genève 1964; Rozprawy z Dziej. Oświaty, Wr. 1977 XX (tu kilka rozpraw odnoszących się do P-a); Róziewicz J., Wychowanie obywatelskie w „Mowach” G. P-a, Nowożytna myśl naukowa w szkołach KEN, Gd. 1973; Rudnicka J., Instrukcja KEN z 1779 r. dla G. P-a podróżującego do Italii, „Przegl. Human.” 1973 nr 4; Starnawski J., Przyczynki do biografii Kniaźnina, Zabłockiego i P-a zebrane w Kurowie i Końskowoli, „Archiwa i Muzea Kośc.” T. 7: 1963; Suchodolski B., KEN na tle roli oświaty w dziejowym rozwoju Polski, W. 1972; Tync S., Nauka moralna w szkołach KEN, Kr. 1922; tenże, Wstęp do: KEN. Wybór źródeł, Wr. 1954, Bibl. Narod. S. I nr 129; [Wilczyński R.] Roman z Pawłowic, Pogląd na czasy i prace G. P-a, Lw. 1871; Wierzbowski T., Szkoły parafialne w Polsce i na Litwie w czasach KEN, Kr. 1921; Wisłocki W., Poczet chronologiczny prac drukowanych i rękopiśmiennych G. P-a, Kr. 1877; – Dembowski L., Moje wspomnienia, Pet. 1898 I; Korespondencja I. Potockiego w sprawach edukacyjnych (1774–1809), Wr. 1978; Pisma i projekty pedagogiczne doby KEN, Oprac. K. Mrozowska, Wr. 1973; Protokoły posiedzeń KEN, W. 1910; Protokoły posiedzeń KEN 1773–85, Wr. 1973; Protokoły posiedzeń KEN 1786–94, Wr. 1969; Protokoły posiedzeń Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych 1775–92, W. 1908; Raporty generalnych wizytatorów szkół KEN w W. Ks. Litewskim 1782–92, Wr. 1974; Szymanowski J., Listy do starościny wyszogrodzkiej, W. 1973; Tajna korespondencja z Warszawy 1792–1794 do Ignacego Potockiego, W. 1961; – AGAD: Arch. Publ. Potockich, rkp. 279 b (listy do I. Potockiego), Arch. Roskie pudło 37 nr 148, pudło 48 nr 29 (korespondencja z P. Potocką), pudło 73 nr 104, 202 (listy do P. Piramowicza); B. Czart.: rkp. III 1961 (list do I. Czartoryskiej), 1929 nr 36; B. Jag.: rkp. 4041 (list do J. Śniadeckiego); B. Ossol.: rkp. 100/II k. 79 v. (odpis metryki chrztu); B. Uniw. Wil.: rkp. D.C. 46 nr 60–64 (listy do M. Poczobuta, odpisy L. Chmaja w Arch. PAN w W.).

Elżbieta Aleksandrowska